સ્વામી વિવેકાનંદનો કર્મયોગ: કાર્ય અને કર્તવ્યનો માર્ગ

**સ્વામી વિવેકાનંદનો કર્મયોગ: કાર્ય અને કર્તવ્યનો માર્ગ**

સ્વામી વિવેકાનંદનો જીવનસંદેશ ભારતીય સંસ્કૃતિ અને જ્ઞાનના આધારે ઊભેલો છે, જેમાં તેમણે **કર્મયોગ** પર વિશેષ ભાર મૂક્યો છે. કર્મયોગ એ એવા માર્ગનો વર્ણન છે, જે લોકો માટે પોતાના કર્મ દ્વારા આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ મેળવવાનો માર્ગ છે. સ્વામી વિવેકાનંદે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ દ્વારા "**ભગવદ્ ગીતા**"માં પ્રસ્તુત કરેલા કર્મયોગને આધારે એક વિસ્તૃત અને ગહન વિચાર પેશ કર્યો હતો.

તેમના માનવામાં આવ્યું હતું કે કાર્ય અને કર્મ આ દુન્યવી અને આધ્યાત્મિક જીવનના મુખ્ય તત્વો છે. કર્મયોગ દ્વારા કોઈ વ્યક્તિને મોક્ષ પ્રાપ્ત થઇ શકે છે, provided તે કર્મ નિષ્ઠા અને નિસ્વાર્થભાવથી કરવામાં આવે. 

### 1. **સ્વામી વિવેકાનંદના વિચારોનો આરંભ: કર્મની મહત્તા**

સ્વામી વિવેકાનંદે પોતાની વાણીમાં ઘણીવાર લોકોને કર્મનો માર્ગ અપનાવવાનો ઉપદેશ આપ્યો હતો. તેઓ માનતા હતા કે જીવનમાં "કર્મ" એ અત્યંત મહત્વનું છે. મનુષ્યને પોતાના જીવનમાં કર્મ કરવાથી મુક્તિ પ્રાપ્ત થઇ શકે છે. તે કહેતા કે, “મનુષ્ય માત્ર પોતાના કર્મથી જ પોતાને આકૃતિ આપીને આ જગતમાં આગળ વધી શકે છે.” 

સ્વામીજીનું માનવું હતું કે કર્મ એ કોઈપણ પ્રકારના કાર્ય કે ઉદ્યમના પરિણામરૂપ થાય છે. માણસના સારા અને ખરાબ કર્મો તેના જીવનમાં ઉથલપાથલ કરી શકે છે. તેમને બીજને ફળ આપવાની જેમ કામ કરવું જોઈએ. જો આપણે સારા બીજ વાવીએ તો સારા ફળો મળશે, અને જો ખરાબ બીજ વાવીએ તો ખરાબ ફળો પ્રાપ્ત થશે.

### 2. **કર્મયોગનો અર્થ અને તેની વિશેષતા**

**કર્મયોગ** એ એવા માર્ગનો સંકેત છે, જેમાં મનુષ્ય પોતાના કામ દ્વારા આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ પ્રાપ્ત કરે છે. અહીં મહત્વપૂર્ણ બાબત એ છે કે કર્મ વગર કોઈ પણ વ્યવસ્થાનો વિકાસ શક્ય નથી. ગીતા મુજબ, કાર્ય અથવા કર્મ કરવું આપણા હાથમાં છે, પણ તેનું પરિણામ આપણા હાથમાં નથી. 

સ્વામી વિવેકાનંદે કહ્યું કે કર્મયોગ એ કર્મનો માર્ગ છે, જે કોઈ માણસને ઈશ્વરની પ્રાપ્તિ તરફ દોરી જાય છે. તે કર્મને ત્રણ મુખ્ય રૂપમાં સમજાવતા: 

- **કર્મનો બાંધી રહેતો સ્વરૂપ:** એ તે કર્મ છે, જેનાથી માણસ જગતના ચક્રમાં ફસાઈ જાય છે.

- **નિષ્ઠાપૂર્વકનો કર્મ:** એ તે કર્મ છે, જે પોતાના કર્તવ્યની પૂરી નિષ્ઠા સાથે નિસ્વાર્થ ભાવથી કરેલો હોય છે.

- **મુક્તિનો કર્મ:** એ તે કર્મ છે, જેનાથી વ્યક્તિને પોતાનું જીવન સમર્પણ કરીને મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે.

સ્વામીજી માટે **કર્મ** એ માત્ર શારીરિક ક્રિયાઓ પૂરતી સીમિત નથી, પરંતુ વિચારો, ભાવનાઓ અને સવિનય વાણી દ્વારા પણ કર્મ થાય છે. સકારાત્મક વિચારો અને કાર્ય દ્વારા આત્માના ઉદ્ધારની શક્યતા છે. 

### 3. **નિસ્વાર્થ કાર્ય: કર્મયોગનો મૂળભૂત સિદ્ધાંત**

સ્વામી વિવેકાનંદે "નિસ્વાર્થ કર્મ" પર વિશેષ ભાર મૂક્યો છે. તેમના માનવામાં આવ્યું છે કે ક્યારેય પણ માનવના કર્મને એ આશયથી ન કરવું જોઈએ કે તેના પરિણામમાં કશુંક પ્રાપ્ય થશે. નિસ્વાર્થ કાર્ય એ છે કે કોઈ પણ કાર્યો તેમના માટે ફળની અપેક્ષા રાખ્યા વિના કરવામાં આવે. ગીતા પ્રમાણે, "**કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે મા ફલેષુ કદાચન**"નો અર્થ છે કે તમારો અધિકાર માત્ર કર્મ કરવા પર છે, પણ તેના ફળ પર નહીં. 

સ્વામી વિવેકાનંદે આ વિચારોને વિકાસ કર્યો હતો અને જીવનમાં કોઈપણ કાર્ય, નાની વસ્તુઓથી માંડીને મોટાં કાર્યો સુધી, નિસ્વાર્થ ભાવથી કરવાની સલાહ આપી હતી. તેઓ માનતા કે "કર્મજોગી" એ તે છે, જે પોતાના કર્મના ફળ માટે ચિંતા કર્યા વિના, દરેક કાર્યને સમર્પણ કરે છે.

### 4. **કર્મ, કાર્ય અને અર્ધ્યાત્મિકતા**

સ્વામી વિવેકાનંદે કર્મને આધ્યાત્મિકતાનો માર્ગ ગણાવ્યો હતો. તેઓએ જણાવ્યું કે જીવનમાં દરેક કાર્યને નિસ્વાર્થ ભાવથી કરવું એ માનવ માટે આધ્યાત્મિકતા તરફનો પહેલો પગથિયો છે. કર્મયોગ એ માર્ગ છે, જેમાં માનવ કાર્ય દ્વારા પોતાને વિશિષ્ટ બનાવી શકે છે અને આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ મેળવી શકે છે. 

તેમણે બોધ આપ્યો કે કાર્યમાં નિયમિતતા અને નિષ્ઠા જોઈએ. નિયમિતતાથી અને નિષ્ઠાથી કરવામાં આવેલ કાર્ય હંમેશા સફળતા આપે છે. સ્વામીજીના આ વિચારો દરેક વ્યક્તિને પોતાના કામમાં પારંગત થવા અને શ્રેષ્ઠતા પ્રાપ્ત કરવા પ્રેરણા આપે છે. 

સ્વામી વિવેકાનંદે જીવનમાં દરેક કાર્યને પૂરા મનથી કરવા પર ભાર મૂક્યો છે. એ કામ જેમણે આત્મનિષ્ઠાથી કર્યું હોય, તે કદી નિષ્ફળ નથી થતું. તેઓએ એ પણ જણાવ્યું કે કામ દ્વારા વ્યક્તિના મનનો શુદ્ધિકરણ થાય છે અને તે તેને આધ્યાત્મિક જીવન તરફ દોરી જાય છે. 

### 5. **મન અને કર્મનું સંબંધ**

સ્વામી વિવેકાનંદે માનતા કે મનुष्यના મન અને કર્મ વચ્ચે ખૂબ જ નજીકનો સંબંધ છે. તેઓ કહેતા કે મનुष्यનું મન જ તેના કર્મને નિયંત્રણ આપે છે. જે મન શુદ્ધ હોય છે, તે સારાં કર્મ કરે છે. માણસના વિચારો જ તેના કાર્યોનું નિર્માણ કરે છે. 

તેમણે કહ્યું કે, જો તમારું મન શુદ્ધ અને નિઃસ્વાર્થ હોય, તો તમારા કામમાં કદી ખોટ નથી આવતી. "જેમ માનવો વિચારે છે, તેમ તે થાય છે" – આ વિચાર સ્વામી વિવેકાનંદના કર્મયોગમાં મુખ્ય છે. 

મનુષ્યને સકારાત્મક વિચારધારા તરફ દોરી જવા માટે પણ તેઓએ "કર્મ"ને મુખ્ય માન્યું છે. સારા વિચાર અને સારા કામથી જીવનમાં સફળતા પ્રાપ્ત થાય છે. 

### 6. **સ્વામી વિવેકાનંદનો કર્મયોગ અને સમાજ સેવા**

સ્વામી વિવેકાનંદના કર્મયોગનો સૌથી મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે સમાજ સેવા. તેઓ માનતા કે જીવનમાં સૌથી મહાન કાર્ય છે નિસ્વાર્થ રીતે બીજાઓ માટે કામ કરવું. **"મનુષ્ય સેવા એ જ મહાદેવ સેવા"** એ વિચારધારા તેઓએ આપણા સમક્ષ મૂકી છે. 

તેમણે કહ્યું કે, આપણે આ જગતમાં સમુદાયના હિત માટે કાર્ય કરવું જોઈએ, કેમ કે આ પણ ભગવાનની જ સેવા છે. તેમણે લોકોને અપીલ કરી હતી કે ગરીબો, જરૂરતમંદો અને સમુદાય માટે કામ કરવું એ માનવજીવનનો મહત્વપૂર્ણ હિસ્સો છે. 

સ્વામી વિવેકાનંદ માનતા હતા કે સમાજ સેવા એ આધ્યાત્મિક વિકાસનું સૌથી મોટું સાધન છે. એમના મતે, જે માણસ બીજાના સુખ માટે કામ કરે છે, તે મહાન અને ઉન્નત છે. 

### 7. **વ્યક્તિગત વિકાસ માટે કર્મયોગ**

સ્વામી વિવેકાનંદનો કર્મયોગ વ્યક્તિગત વિકાસ માટે એક ખૂબ જ અસરકારક માર્ગ છે. તેમણે કહ્યું છે કે કર્મશીલ વ્યક્તિ જ જીવનમાં પ્રગતિ કરી શકે છે. જે માણસે કર્મને પથ્ય બનાવીને જીવનમાં આગળ વધવા મકસદ બનાવ્યો છે, તે જ સાચા અર્થમાં વિકાસ કરી શકે છે.

તેમણે કહ્યું કે, જીવનમાં દરેક વ્યક્તિને પોતાના ક્ષમતાનો ઉપયોગ કરીને મહાન કાર્યો કરવાની જરૂર છે. જો આપણે શ્રેષ્ઠ બનવા માટે મહેનત કરીએ અને નિસ્વાર્થપણે કાર્ય કરીએ, તો આપણે વ્યકિતગત રીતે તો ઊંચા જઈશું જ, પરંતુ સમાજને પણ મહત્વનો ફાળો આપી શકીશું.

8

સ્વામી વિવેકાનંદનો **કર્મયોગ** માણસના જીવનમાં કર્મ અને આધ્યાત્મિકતાના મિશ્રણનો માર્ગ છે. તેઓએ આપણને સીખવ્યું કે કાર્ય એ એક સત્તા છે, જેને દ્વારા આપણે પોતાના અને સમુદાયના જીવનમાં પરિવર્તન લાવી શકીએ છીએ. **નિસ્વાર્થ કર્મ**, **સમાજ સેવા**, **સકારાત્મક વિચારધારા**, અને **વ્યક્તિગત વિકાસ** એ સ્વામી વિવેકાનંદના કર્મયોગના મુખ્ય તત્વો છે, જે આપણને જીવનમાં શ્રેષ્ઠતા અને આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ તરફ દોરી જાય છે.

દિલસે ગુજરાતી