પાંડુરંગ શાસ્ત્રી અને તત્વજ્ઞાન: કર્મયોગનો આધ્યાત્મિક માર્ગ

પાંડુરંગ શાસ્ત્રી અને તત્વજ્ઞાન: કર્મયોગનો આધ્યાત્મિક માર્ગ

પાંડુરંગ શાસ્ત્રી આઠવલેએ ભારતીય તત્વજ્ઞાન અને આધ્યાત્મિક માર્ગદર્શન માટે વિશાળ ફાળો આપ્યો છે. તેમના તત્વજ્ઞાન અને આધ્યાત્મિક શિક્ષણમાં **કર્મયોગ**નો મૂલ્યવાન આધાર છે. પાંડુરંગ શાસ્ત્રીનું માનવું હતું કે માણસની જીવનમાર્ગ પર **કર્મ** એ મુખ્ય આધારભૂત તત્વ છે, અને કર્મયોગ દ્વારા માણસ જીવનમાં શ્રેષ્ઠતા પ્રાપ્ત કરી શકે છે.

તેઓએ જીવનના વિવિધ પાસાઓ પર તત્વજ્ઞાન અને કર્મયોગના માધ્યમથી વિચારો પ્રગટાવ્યા હતા, જેમાં **ધર્મ**, **સત્ય**, **મોક્ષ**, અને **કર્મની નિસ્વાર્થતા** મુખ્યત્વે આવરી લેવાયા હતા. પાંડુરંગ શાસ્ત્રીના શ્રેષ્ઠ વિચારોમાં કર્મયોગના સિદ્ધાંતને આધ્યાત્મિક જીવન માટેના મુખ્ય માર્ગ તરીકે દર્શાવ્યું છે.

 1. કર્મ અને તત્વજ્ઞાનનું સંમેલન

**કર્મ** એ જીવનનો મૂળભૂત તત્વ છે, અને તે વ્યક્તિના જીવનને મહત્વપૂર્ણ આકાર આપે છે. પાંડુરંગ શાસ્ત્રીના મતે, "**કર્મ**" એ માત્ર શારીરિક કાર્યો પૂરતો સીમિત નથી, પરંતુ તેમાં માનસિક અને ભાવનાત્મક ક્રિયાઓનો સમાવેશ થાય છે. 

પાંડુરંગ શાસ્ત્રીના તત્વજ્ઞાન અનુસાર, કોઈપણ વ્યક્તિએ તત્વજ્ઞાનને જ્ઞાન અને કર્મના સમન્વયથી જ અનુભવી શકાય છે. તેમણે કહ્યું કે જીવનમાં કાર્ય વિનાની સિદ્ધિ શક્ય નથી. **શાસ્ત્રોમાં** જણાવ્યું છે કે "કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે," એટલે કે કર્મ પર જ માનવજાતિનો અધિકાર છે, તેના ફળ પર નહીં. 

તેઓએ "તત્વજ્ઞાન" અને "કર્મ" બંનેને માનવજીવનના મુખ્ય આધારબિંદુઓ ગણાવ્યા છે. તત્વજ્ઞાનથી જીવનનો અર્થ સમજાય છે અને કર્મથી જીવન જીવવાનું સિદ્ધ થાય છે.

2. કર્મયોગ: નિસ્વાર્થ કાર્યનો માર્ગ

**કર્મયોગ** એ જીવનમાં નિસ્વાર્થ ભાવથી કાર્ય કરવાની રીત છે. પાંડુરંગ શાસ્ત્રીનું માનવું હતું કે કર્મયોગ એ ઈશ્વરની સેવા તરફ દોરી જતો માર્ગ છે, જેનાથી વ્યક્તિએ પોતાના કાર્યને ઈશ્વરપ્રતિ ધર્મ તરીકે સમજવું જોઈએ. 

તેમણે ક્યારેય એવું માનવું ન હતું કે કર્મ પોતાનાં ફળ માટે કરવું જોઈએ. જીવનમાં કરવામાં આવેલા દરેક કર્મને માત્ર કર્તવ્યભાવથી કરવું જોઈએ, ન કે કોઈ લોભ, અભિમાન, કે ફળની અપેક્ષા સાથે. તેમના મતે, કર્મમાં નિસ્વાર્થતા અનિવાર્ય છે. 

તેમણે મહાત્મા ગાંધી જેવા વિચારકોના જીવનમાંથી ઉદાહરણ લઈ બતાવ્યું કે શ્રેષ્ઠ કર્મનું ફળ સ્વયંસિદ્ધા અને આત્માનંદમાં સમાયેલું છે. જે કર્મને કોઈ અપેક્ષા વગર કરવામાં આવે છે, તે જ સાચા અર્થમાં કર્મ છે.

3. કર્મયોગ અને સત્ય

પાંડુરંગ શાસ્ત્રીના મતે, **સત્ય** એ કર્મનો આધાર છે. તે માનતા હતા કે સત્યજ્ઞાન એટલે જ અર્થમાં આત્મજ્ઞાન અને બ્રહ્મજ્ઞાન છે. જે વ્યક્તિ સત્યના માર્ગે ચાલે છે, તે કર્મયોગી બની જાય છે. 

તેમણે જણાવ્યું છે કે કોઈપણ કાર્ય સત્યના આધાર વગર કરવાનો નથી. **સત્ય** એ તત્વજ્ઞાનના પાયા પર છે અને તે દરેક કર્મને પવિત્ર બનાવે છે. 

સત્યનું પાલન અને તેનું જીવનમાં પ્રયોગ જ કર્તવ્યની મૂળ ચાવી છે. સત્યના આધારે કરવામાં આવેલ કાર્ય માણસને નિષ્પક્ષ બનાવે છે અને તેને ધર્મના માર્ગે આગળ ધપાવે છે.

 4. કર્મ અને ધર્મ

પાંડુરંગ શાસ્ત્રીના વિચારધારામાં **ધર્મ** અને **કર્મ**ના સંબંધને ખૂબ મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું છે. તેમની દૃષ્ટિએ ધર્મનો અર્થ માત્ર ધાર્મિક ક્રિયાઓ નથી, પરંતુ જીવનના દરેક ક્ષેત્રમાં સત્ય, કર્તવ્ય અને પવિત્રતાનો પાલન છે. 

કર્મયોગ

એ ધર્મના પાયા પર આધાર રાખે છે. પાંડુરંગ શાસ્ત્રીના મતે, ધર્મ એ એવું લાક્ષણિક માર્ગદર્શન છે, જે માણસને નૈતિક અને આધ્યાત્મિક રીતે આગળ લઈ જાય છે. તેઓ માનતા હતા કે સાચા અર્થમાં ધર્મ પાળવા માટે નિસ્વાર્થ કર્મ કરવાની જરૂર છે.

ધર્મનો અર્થ એ છે કે કર્તવ્યપ્રતિ નિષ્ઠા રાખવી અને સત્યના માર્ગે ચાલવું. જો માણસ પોતાના કર્મને ધર્મરૂપે ગણે છે, તો તે જીવનમાં સમર્પણ અને સંતોષનો અનુભવ કરી શકે છે.

5. નિષ્ઠાપૂર્વકનું કર્મ: જીવનનો સાચો માર્ગ

પાંડુરંગ શાસ્ત્રી માનતા હતા કે નિષ્ઠા એ કર્મનું મહત્વપૂર્ણ તત્વ છે. જે કર્મમાં શ્રદ્ધા અને નિષ્ઠા હોય છે, તે જ ફળપ્રદ થાય છે. 

તેમણે જીવનમાં કાર્યપ્રતિ પૂર્ણ નિષ્ઠા રાખવાની સલાહ આપી હતી. પાંડુરંગ શાસ્ત્રીના મતે, જે કર્મમાં નિષ્ઠા છે તે જ સાચા અર્થમાં તત્વજ્ઞાનનો માર્ગ છે. 

તેઓ માનતા કે જીવનમાં માત્ર કર્મને પૂર્ણ શ્રદ્ધા સાથે કરવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ. સફળતા કે નિષ્ફળતા ફક્ત કર્તવ્યનું ફળ છે, પણ જો કર્મ નિષ્ઠાપૂર્વક કરવામાં આવે, તો તે આપણને સત્યના માર્ગે દોરી શકે છે.

6. કર્મનું ફળ અને મુક્તિ

સ્વામી વિવેકાનંદની જેમ, પાંડુરંગ શાસ્ત્રી પણ આ માન્યતા ધરાવતા હતા કે કર્મ અને તેનું ફળ સંપૂર્ણ રીતે આપણા કાબૂમાં નથી. ગીતા પ્રમાણે, મનુષ્યને ફક્ત પોતાના કર્મનો અધિકાર છે, પણ તેના ફળનો નહીં. 

તેઓ માનતા હતા કે જે મનુષ્ય પોતાના કર્મનું ફળ અપેક્ષા વિના કરે છે, તેને મુક્તિ મળી શકે છે. કર્મનો નિસ્વાર્થભાવ જ મનુષ્યને બંધનમાંથી મુક્તિ અપાવી શકે છે. 

મોક્ષ એ માનવજીવનનો શ્રેષ્ઠ ઉદ્દેશ છે, અને પાંડુરંગ શાસ્ત્રીના મતે તે ઉદ્દેશ નિસ્વાર્થ કર્મથી પ્રાપ્ત થાય છે. જીવનમાં કર્મ જ માર્ગ છે, જે આત્મા અને પરમાત્માને જોડે છે.

 7. સમાજ માટે કાર્ય: પાંડુરંગ શાસ્ત્રીનું આદર્શ**

પાંડુરંગ શાસ્ત્રીના જીવનમાં **સમાજ સેવા** અને **નિસ્વાર્થ કાર્ય**નું વિશેષ મહત્ત્વ હતું. તેઓ માનતા હતા કે કર્મનો શ્રેષ્ઠ ઉપાય એ છે કે કર્મ દ્વારા સમાજની સેવા કરવી. 

તેઓએ લોકોમાં જાગૃતિ લાવવા માટે સમાજમાં કાર્ય કરવાનું મહત્વ સમજાવ્યું હતું. તેઓ કહેતા હતા કે જો દરેક માણસ પોતાના સમાજ માટે કામ કરવાનું શરૂ કરે, તો સમગ્ર સમાજમાં પરિવર્તન લાવી શકાય છે. 

તેમના મતે, સમાજ માટે કરેલો કાર્ય એ સૌથી મોટો કર્મયોગ છે. જે માણસ બીજાઓની સેવા માટે પોતાનું જીવન સમર્પિત કરે છે, તે સાચા અર્થમાં કર્મયોગી છે.

8.

**પાંડુરંગ શાસ્ત્રી**ના તત્વજ્ઞાન અને **કર્મયોગ**ના વિચારો માનવ જીવનમાં કર્મના મહત્વ પર પ્રકાશ પાડે છે. તેમના મતે, માનવજીવનમાં કર્મ એ મૂળ તત્વ છે, જેનાથી આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ પ્રાપ્ત થાય છે. નિસ્વાર્થ કર્મ, સત્ય અને ધર્મનું પાલન, અને સમાજ માટેનું કાર્ય એમના વિચારોના મુખ્ય સ્તંભો છે. **કર્મયોગ** માનવજીવન માટે એવા માર્ગનું પ્રદર્શન કરે છે, જેનાથી આત્માને બ્રહ્મ સાથે જોડવા અને મુક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે.

દિલસે ગુજરાતી